Opłatek

Nie wyobrażamy sobie wigilijnej wieczerzy bez opłatka. Tym trudniej uwierzyć, że Polska jest jedynym krajem, gdzie występuje zwyczaj dzielenia się opłatkiem.

Opłatki wypieka się z tzw. przaśnego ciasta – mąki pszennej i wody. Forma opłatka, jaką znamy dzisiaj, pojawiła się na naszych terenach w XV wieku. Początkowo wypiekiem opłatków zajmowali się zakonnicy oraz kościelni organiści. Wykorzystywali do tego celu tzw. żelazka – szczypce zakończone prostokątnymi płytkami. Ich wyrobem zajmowali się żelazorytnicy, a na płytkach umieszczali sceny bożonarodzeniowe. Najstarsze zachowane w Polsce żelazko do opłatków pochodzi z XVII wieku! Obecnie wypiekiem zajmują się siostry i bracia zakonni oraz małe piekarnie. I co ciekawe ich wypiek rozpoczyna się już wiosną!

Zgodnie z tradycją dzielenie opłatkiem rozpoczynała głowa rodziny. Był to moment, w którym należały wybaczyć wszelkie przewinienia, aby zasiąść do wieczerzy wigilijnej w zgodzie. Obowiązkowo należało udać się z opłatkiem do osoby chorej, która nie mogła zasiąść przy stole oraz wysłać go razem z życzeniami do wszystkich nieobecnych, a bliskich osób.

Opłatkowi przypisywano ogromną moc magiczną. Uważano, że kto przełamie się opłatkiem w wigilijny wieczór nie zazna głodu w nadchodzącym roku. Obejście domu z opłatkiem w dłoni miało zabezpieczyć gospodarstwo przed pożarem (jednym z głównych zagrożeń na dawnej wsi), a wrzucenie odrobiny do studni zabezpieczało ją przed zanieczyszczeniem i wyschnięciem. Wierzono, że osoba, która zgubiła się w lesie powinna przypomnieć sobie z kim łamała się opłatkiem by odnaleźć drogę.

W polskiej tradycji istniał piękny zwyczaj (w wielu domach kultywowany do dzisiaj) dzielenia się opłatkiem ze zwierzętami. Wykorzystywano do tego specjalnie przygotowany kolorowy opłatek (żółty, zielony lub różowy). Miała to być forma podziękowania za ich obecność przy narodzinach Jezusa, a także zapewnienie im zdrowia w nadchodzącym roku.

Marlena Jakubczyk/MZW

Il: B. Rychter – Janowska, „Wesołych Świąt”, 1935; żelazko do opłatków ze zbiorów MAiE w Łodzi; Pocztówka “Wigilia – dzielenie się opłatkiem”, początek XX wieku